نظریه های رفتار اطلاع یابی

 نظریه های رفتار اطلاع یابی

تالیف : فریده اکبرزاده

کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی

مقدمه 

جستجوی اطلاعات یک کار اساسی انسان است که برای بقای او حیاتی است . همانگونه که مارکیونی نی[1] (1995 ) اظهار می دارد زندگی ایجاب میکند که برنامه ریزی کنیم و دست به عمل بزنیم و برای انجام این کارها به الگوهای ذهنی معقول ( درک ) از جهان نیازمندیم. برای خلق چنین الگوهای ذهنی به اطلاعات نیاز هست. یعنی، هر آن چه که دارای توان بالقوه برای تغییر حالت ذهنی است . از دیدگاه مارکیونی نی «اطلاع یابی فرایندی است که توسط خود زندگی هدایت می شود »  ( لارج ،1382، 35 ).

به منظور جستجو برای هر نوع اطلاعات لازم است گام هایی چند برداشته شود که آنها را نوعا فرایند جستجو می نامند. صرف نظر از اینکه جستجوگر اطلاعات مبتدی است یا با تجربه، واسطه اطلاعاتی است یا کاربر نهایی، جوان است یا مسن، متخصص موضوعی است یا تازه کار و غیره، فرایند جستجو یکی است. مارکیونی نی (1993 ) جستجوی اطلاعات را به عنوان فعالیتی مشکل گشا توصیف می کند که به جستجوگر، مساله، نظام جستجو و نتایج بستگی دارد. این فعالیت شامل تعامل در میان تعدادی فرایند فرعی است : تشخیص مساله، تعریف مساله، انتخاب نظام جستجو، مفهوم سازی پرسش، قاعده بندی پرسش، اجرای پرسش، امتحان نتایج و چنانچه ایجاب نماید تکرار برخی یا تمام این فرایندهای فرعی ( لارج ، 1382، 40 ).

   تیلور[2] ( 1962 ) چهار سطح نیازهای اطلاعاتی را تعریف کرده است : درونی، آگاهی، رسمی و توافقی. در سطح درونی کاربر نیاز به اطلاعات را تشخیص می دهد، لیکن این ممکن است چیزی بیش از یک نوع نارضایتی مبهم نباشد. در سطح آگاهی ، جستجوگر می تواند نیاز را مشخص کند لیکن فقط  از طریق شرحی مبهم و نامربوط، در سطح رسمی نیاز را می توان به روشنی در یک شرح منطقی و بدون ابهام بیان کرد. سرانجام این که در سطح توافقی، مساله را می توان به صورت یک شرح رسمی در قالب مورد قبول نظام جستجو دوباره طرح ریزی کرد ( لارج، 1382، 41 ).

در فرایند جستجو وظیفه اصلی تبدیل نیاز درونی، آگاهانه و رسمی شده به نیاز مصالحه شده است. برای دسترسی به سطح ارائه ، تلاش قابل توجهی بر عهده کاربر است. فرایندی که تیلور با رویکرد شناختی توصیف می کند، فرایند تفهیم است که شامل تلاش برای بیان یک نیاز و یافتن اطلاعات برای رفع آن است ( داورپناه ،1381، 68 ).

مدل های اطلاع یابی 

مدل ساده ایی در دهه 1980 ارائه شد. این مدل ارتباط های میان مفاهیم کاربر، نیاز، کاربردها و رفتار کاربر را ترسیم می نماید. این مدل ترکیبی از شکل نواحی میان ارتباط های درونی در حوزه مطالعات کاربر ویلسون[3] (1981 ) و رفتار اطلاع یابی کریکلاس[4] (1983)  است.

مدل بر مشاهده نیاز کاربر در مفاد محیط کاربر دلالت می کند. به این مفهوم که در محیط یا رویداد معین ( مانند رشته دانشگاهی ) کاربر نیاز اطلاعاتی را مشاهده خواهد کرد ( جستجوی مقاله ). مشاهده    نیاز، کاربر را به جستجو برای اطلاعات و تقاضای انواع منابع اطلاعاتی رهبری خواهد کرد. منابع اطلاعاتی شامل سیستم های اطلاعاتی ( کتابخانه های عمومی و دانشگاهی )، منابع انسانی ( متخصصان، خبرگان، دانشگاهیان ) و منابع دیگر ( کتابخانه های شخصی، چند رسانه ایی ). رفتار اطلاع یابی ممکن است موفقیت آمیز یا همراه با شکست باشد.

کریکلاس ( 1983 ) اظهار می دارد : اطلاع یابی هنگامی آغاز میشود که فرد در می یابد کیفیت دانش موجود کمتر از میزان لازم مساله ( یا مشکل ) می باشد. فرایند هنگامی پایان می پذیرد که دیگر دریافت موجود نباشد.

به عبارت دیگر فرایند اطلاع یابی هنگامی پایان می پذیرد که نیاز مشاهده شده ارضا شده باشد. هر یک از مراحلی که فرد ازطریق فرایند رفتار اطلاع یابی بکار می برد، مانند شرح مدل، می تواند همانند یک استراتژی محسوب شود. کالثو[5] ( 1992 ) استراتژی را چنین تعریف می کند « شیوه بکار رفته برای یافتن اطلاعات یا عمل از طریق مراحل فرایند جستجو ». گاهی رفتار اطلاع یابی فقط یک استراتژی را در بر می گیرد مانند استفاده از کتابخانه دانشگاه، و زمانی مستلزم استفاده از چندین شیوه با انواع منابع اطلاعاتی می باشد. این مدل فرایند جستجوی پیچیده را تعریف نمی کند. اطلاع یابی یک مدل منحنی است، اما مدل اشاره شده خطی است، جستجوگر از یک مرحله به مرحله بعدی حرکت می کند. اگر چه این مدل تاکید می کند که یافتن اطلاعات فرایندی است، جنبه های تحلیل، ترکیب و ارزیابی مهم نیستند. مدل توصیف شده خیلی شبیه ساختار کتابخانه های سنتی است که بر مهارت های وابسته به منابع مانند جایابی، دسترسی، و استفاده از منابع متمرکز می باشد.

مدل فرایند جستجوی اطلاعات

کالثو (1992 ) مدل فرایند جستجوی اطلاعات را که از الگوهای عمومی مطالعات طولی وی درباره رفتارهای  اطلاع یابی دانش آموزان دبیرستانی  بوجود آمده بود را توسعه داد. مدل او توسعه استدلال هایی درباره موضوع تحقیق، احساس همبستگی با فرایند جستجو و عمل جستجو و استفاده منابع را در برمی گیرد. این مدل سه ناحیه محرک ( احساس ) ، انگیزه ( افکار ) و فیزیکی ( اعمال و شیوه ها ) را بهم پیوند می دهد. این نواحی در هر یک از مراحل فرایند جستجوی ذیل مشترک هستند.

مرحله 1 : شروع

مرحله ای  که شخص ابتدا تشخیص می دهد که به اطلاعات برای کامل نمودن حل مساله نیاز دارد.

مرحله 2 : انتخاب

این مرحله شناخت و انتخاب موضوع کلی جهت بررسی است.

مرحله 3 : کشف ( شناسایی )

این مرحله شامل بررسی اطلاعات درباره موضوع کلی مطابق شرح تفصیلی مورد نظر فرد می باشد، بنحوی که کانونی را برای موضوع فراهم نماید. این مرحله جمع آوری اطلاعات کلی برای موضوع ، ترجیحاً اطلاعات تخصصی یا مرتبط را در بر می گیرد.

مرحله 4 : فرمول بندی

کاربر از اطلاعات جمع آوری شده در مرحله کشف ( شناسایی)، تمرکز فکری بر موضوع را بر اساس اطلاعات یافته شده شکل می دهد. تمرکز واضح کاربر را برای حرکت به مرحله بعدی آماده می کند.

مرحله 5 : گردآوری

کاربر و سیستم های اطلاعاتی ( مانند کتابداران ، خبرگان ، دوستان و غیره ) بطور موثر و کارآمد بر روی یکدیگر اثر متقابل می گذارند.

مرحله 6 : خاتمه جستجو

این مرحله وظیفه کامل نمودن جستجو و فراهم نمودن مدرک نوشته شده می باشد.

مدل کالثو دارای اهمیت است و بر کاربر بعنوان یک مشارکت کننده فعال در فرایند جستجوی اطلاعات اشاره می کند. دانش دانشجویان متقابلاً با اطلاعات رشد می کند . مهمتر این که فرایندهای انگیزشی در اطلاع یابی مورد بحث قرار می گیرند. بطور کلی دانشجو در استراتژی های انگیزشی مانند آشفتگی فکری، اندیشیدن، پیشگویی، مشاوره، مطالعه، انتخاب، شناخت، تعریف، و تایید مشارکت می کند. به هرحال، مدل کالتو تجزیه، تلخیص، سازماندهی، ترکیب، و ارزیابی اطلاعات را درنظر نمی گیرد. تبدیل داده و اطلاعات به دانش را فرض نمی کند. این مدل احساسات موثر مانند درک، تردید،  اغتشاش، اضطراب، پیش بینی، شک، خوش بینی، و اعتماد متقابل برای جستجوی اطلاعات را برجسته می کند ( هایدن[6] ، 2004، 2 ).

مدل شش مهارت بزرگ (Big Six Skills Model )

این مدل توسط ایزنبرگ و برکووایتز[7] (1992 ) ارائه شد . این مدل شامل شش مهارت ذیل می باشد:

1. تعریف وظیفه (Task definition ): به تعریف مساله از دیدگاه اطلاعاتی نیاز دارد. پیش از آغاز استراتژی های جستجوی اطلاعات به تعریف چه نیازهایی باید برآورده شوند و چه اطلاعاتی باید گردآوری گردد نیاز هست. ایزنبرگ و برکووایتز معتقدند که بیشتر مردم زمان خیلی کمی را به تعریف موضوع اختصاص می دهند. آنان سریعاً وارد مرحله استراتژی های جستجو ( مرحله 2 ) می شوند. واضح است که تعریف و درک مساله اطلاعات موجب حرکت موثر در جهت حل آن می گردد . این مرحله مراحل شروع و انتخاب کالتو را در بر می گیرد.

2.  شیوه های اطلاع یابی: شیوه های اطلاع یابی تصمیم گیری را در بر می گیرد . اینکه بهترین شیوه ها برای یافتن اطلاعات کدام هستند؟ و چه منابعی برای یافتن اطلاعات مناسب ترین هستند ؟ همانند مدل پبشنهادی ویلسون و کریکلاس[8] منابع اطلاعاتی شامل منابع انسانی ، منابع اطلاعات و دیگر منابع را در برمی گیرد. هنگام انتخاب منابع اطلاعاتی ضوابط گوناگون مانند صحت ، اعتبار ، استفاده آسان، دسترسی، قابل درک بودن را باید در نظر گرفت.

3. جایابی و دستیابی( & Access Location): جایابی و دستیابی اجرای شیوه اطلاع یابی است. این مهارت ها استفاده ابزارهای دستیابی ( پایگاه های اطلاعاتی کتابشناختی و نمایه های چاپی ) ، تنظیم مواد در کتابخانه ها ، بخش های یک کتاب ، شیوه های جستجوی پیوسته فهرست را در بر می گیرند.

 4.  استفاده اطلاعات(Use of information): برای استفاده اطلاعات به مهارت‌هایی نیاز است. این مهارت ها شامل اثر متقابل(Intracting )، مکالمه، مطالعه، شنیدن، دیدن، پرسیدن و انعکاس در اطلاعات (Refelecting on the information) است.

5 . ترکیب : ترکیب بازسازی(Restructuring ) و بسته بندی مجدد اطلاعات(Repacaging  ) به شکل متفاوت و جدید را در بر می گیرد. ترکیب اطلاعات را به دانش تبدیل می کند.

6. ارزیابی (ٍEvaluation ) : ارزیابی آزمون و تعیین اطلاعات فرایند حل مساله است. ارزیابی تاثیر و کارآمدی فرایند را تعیین می کند.

مدل رفتار اطلاع یابی الیس[9]

الیس( 1989)، الیس و دیگران ( 1993 ) و الیس و هوگان[10] ( 1997 ) مدل کلی رفتارهای اطلاع یابی را بر اساس مطالعات الگوهای اطلاع یابی دانشمندان علوم اجتماعی، فیزیک دانها و شیمی دانها ، مهندسان و محققان علوم در شرکت های صنعتی را پیشنهاد می دهند. این مدل شش گروه از فعالیت های اطلاع یابی مانند: شروع   (Starting) ، زنجیره (‍‍Chaining )، تورق( Browsing)، فرق گذاری( Differentiating)، بازبینی( Monitoring)،  و استخراج (  Extracting)را توصیف می کند.

شروع: شامل فعالیت هایی است که از ابتدای جستجو برای شناسایی منابع مورد علاقه انجام می پذیرد. شناسایی منابع اغلب منابع مشابهی که اطلاعات مرتبط با موضوع را ارائه می دهند را در بر می گیرد.

 زنجیره: فعالیت پیگیری سر نخ های جدید از منابع اولیه می باشد . زنجیره می تواند پیش رونده یا بازگشت باشد. زنجیره بازگشت هنگامی روی می دهد که نکات یا ارجاعات منبع اولیه پیگیری می شوند. زنجیره پیشرونده منابع دیگری که منبع اولیه یا مدرک را  ارجاع مید هد را شناسایی و پیگیری می کند. زنجیره پیشرونده کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

تورق:  رسیدن به منابع و مدارک است و فعالیت جستجوی نیمه مستقیم در حوزه جستجوی بالقوه است. تورق از طریق مشاهده فهرست مندرجات، فهرست عنوان ها، سر عنوان های موضوعی، نام افراد و سازمان ها، چکیده ها و خلاصه ها و غیره انجام می پذیرد. یا به عبارتی تورق بررسی محتویات منابع شناسایی شده برای یافتن مطالب مورد نظر است.

فرق گذاری: انتخاب منابع با توجه به تفاوت بین ماهیت و کیفیت اطلاعات ارائه شده است.

بازبینی: پیگیری منظم منابع خاص، با تمرکز بر تعداد کمی از آنچه که در منابع هسته مشاهده می شوند.

استخراج: فعالیت نظامند اقدام از طریق منبع یا منابع خاص مطابق شناخت مواد مورد علاقه می باشد . استخراج امکان دارد از طریق مشاهده مستقیم منبع یا مشاهده غیر مستقیم از طریق کتابشناسی ها ، نمایه ها  یا پایگاه های اطلاعاتی پیوسته انجام پذیرد.

الیس در مطالعات بعدی دو ویژگی verifying و ending را به مدلش افزود.

مدل فرایند اطلاع یابی مارکیونی نی

مارکیونی نی (1995 ) مدلی را که با محیط های الکترونیکی تطابق دارد پیشنهاد می دهد. این مدل ترکیبی از هشت فرایند فرعی می باشد که بصورت موازی پیشرفت می کنند.

1. تشخیص و قبول مساله اطلاعاتی

2. تعریف و درک مساله

3. انتخاب نظام جستجو

4. فرمول بندی پرسش

5. اجرای جستجو

6. آزمون نتایج

7. استخراج اطلاعات

8. انعکاس/ تکرار/توقف

نتیجه‏گیری

 افراد برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود به شیوه‏های گوناگون عمل می‏کنند. هر فرد با توجه  به نیازی که دارد ، به یک شیوه یا الگو عمل می‏کند که ممکن است با شیوه‏هایی که سایر افراد در کسب اطلاعات به‏کار می‏گیرند متفاوت باشد. نظریه پردازان با بررسی این الگوها، تئوری‏هایی را مطرح نموده‏اند که در این مقاله به برخی از آنها اشاره شد. با پیدایش محیط‏های جدید برای جستجو، رفتارهای اطلاع یابی افراد تغییر نموده  و دامنه عملکرد آنان در نظام‏های جدید نسبتاً گسترده‏تر می‏باشد.

منابع

1.     لارج، آندرو؛ تد، لوسی؛ و هارتلی، ریچارد (1382). جستجوی اطلاعات در عصر اطلاعات اصول و مهارتها. ترجمه زاهد بیگدلی. تهران، کتابدار.

2.       داورپناه، محمدرضا (1381). جستجوی اطلاعات علمی و پژوهشی در منابع چاپی و الکترونیکی. تهران، دبیزش.

3.        Hayden, Alix. "Information seeking models". 2004 [on line]   < www.ucalgary.ca/~ahayden/ seeking.html>        [3/18/2004]