فهرست نویسی در کتابخانه های دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه

ارزیابی وضعیت کتابخانه های دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه از نظر فهرستنویسی(سازماندهی) منابع

غلامحسین جمالی

فهرستنویسی فرآیندی است که طی آن مشخصات ظاهری و محتوایی، یعنی اطلاعات کتابشناختی مواد و منابع اطلاعاتی روی برگه های استاندارد یا رکوردهای ماشین خوان ثبت میشود و هدف آن ایجاد فهرستی برای بازیابی مواد است.(حری،1381)

مجموعه یک کتابخانه هر چقدر هم از نظر تعداد منابع غنی باشد اگر خوب سازماندهی نشده باشد و منابع مورد نیاز بسرعت و سهولت قابل بازیابی نباشند، وجود آن منابع هیچ ارزشی ندارند. از اینروست که کتابخانه های دانشگاهی یا دانشکده ای باید منابع خود را بر اساس اصول و قواعد پذیرفته شده ملی و بین المللی سازماندهی کنند تا علاوه بر تسریع و تسهیل کار بازیابی این منابع، نظام اطلاع رسانی کتابخانه نیز با نظام جهانی اطلاعات هماهنک و سازگار گردد.

 کتابخانه باید امکان دسترسی یکپارچه کاربران را به فهرست واحدی از تمام مواد موجود در مجموعه خود، اعم از کتاب، گزارش، پیایند، نوار،  نوار ویدیو، فیلم، نقشه و مانند آن فراهم آورد. محل نگهداری هر یک از این مواد باید در فهرست کتابخانه منعکس شود. (تعاونی،1381)

سیر تحول قواعد فهرستنویسی(سازماندهی) را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

1- دوران باستان تا قرن هفده: از فهرست‌های کتابخانه آشور بانی پال که 668 تا 626 قبل از میلاد بر روی الواح گلین نقش بسته بود، به  عنوان قدیمی‌ترین تلاش‌های فهرست نویسی یاد شده است.

2- قرن هفده و هجده: از مهم‌ترین رخدادی که در این دوران اتفاق افتاده است، می‌توان استفاده از شناسه نام خانوادگی نویسنده و استفاده از فهرست‌های تحلیلی برای تنظیم فهرست نام برد.

3- قرن نوزده: قرن نوزده دوره تدوین قواعد پایه فهرست نویسی است. آنتونی پانیتسی کتابدار کتابخانه‌ موزه بریتانیا در سال 1841 مجموعه‌ 91 قاعده را برای فهرست نویسی تدوین کرد، جیمز امی کاتر در سال 1876 قواعد فهرستنویسی خود را با عنوان قواعد فهرست فرهنگی منتشر ساخت، که شامل 369 قاعده در حوزه فهرست نویسی توصیفی، موضوعی و برگه آرایی بود.

4- دوران جدید: قرن بیست دوران قاعده سازی در فهرست نویسی است. در سال 1908 شاهد تشریک مساعی انجمن کتابداری انگلیس و آمریکا در وضع قواعد فهرست نویسی هستیم، که می‌توان آن را اولین قواعد فهرست نویسی بین المللی دانست. انجمن کتابداران امریکا در سال 1949 مجموعه قوانین جدیدی برای فهرست­نویسی عرضه کرد. سرانجام در سال 1967، قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن که از تصمیمات کنفرانس فهرست­نویسی فدراسیون بین‌المللی کتابداران (ایفلا) منعقد در اکتبر 1961 در پاریس بازتابی در آن نمایان بود، توسط آمریکا، انگلستان و کانادا انتشار یافت و در فهرست‌نویسی کشورهای دیگر اثری گسترده بخشید. ظهور "آی. اس. بی.  دی "استاندارد بین المللی توصیف کتاب شناختی" در سال 1971 لزوم ایجاد تغییرات در قواعد انگلو امریکن را فراهم ساخت و ویرایش دوم این قواعد در سال 1974 وارد بازار شد. (حیاتی، 1390)

در ایران نخستین بار در سال 1356 مرکز خدمات کتابداری، قواعد "آی. اس. بی. دی." را در فهرست برگه‌های چاپی خود به کار گرفت. با ادغام این مرکز در کتابخانه ملی، کتابشناسی ملی ایران نیز از سال 1362 بر اساس این قواعد منتشر شده است. (حیاتی، 1390).

از دیدگاه کاتر، فهرست کتابخانه ابزاری است که: 1 - فرد را قادر میسازد تا کتابی را با یکی از مشخصات مولف، عنوان، و موضوع بیابد.  2- نشان دهد که کتابخانه، از یک مولف معین، در باره یک موضوع معین و از یک شکل نوشته معین چه دارد. 3 - به فرد در انتخاب یک کتاب از نظر ویرایش(کتابشناختی) و از نظر ویژگی خاص آن مدد میرساند.

فهرستنویسی دارای مراحل ذیل است:

1- فهرستنویسی توصیفی: تاکید بر ثبت و ارائه ویژگیهای عمومی آثار از نظر مشخصات ظاهری و فیزیکی استوار است. وشامل پدید آورنده اصلی، عنوان، سایر پدیدآورندگان  اثر، ویرایش، مکان نشر، ناشر و تاریخ نشر، داده های مربوط به حجم و ویزگیهای فیزیکی و اطلاعات سلسله انتشارات (فروست) و یادداشتهای عناصر، فهرستنویسی توصیفی را تشکیل میدهند.

2- فهرست نویسی موضوعی: یعنی بررسی آثار از نظر محتوای آنها، تشخیص موضوع یا موضوعهای مناسب برای آنها و بیان آن موضوعات در قالب اصطلاحها و عبارتهایی که به بهترین وجه نشان دهنده محتوا باشد.(حری، 1381)

هدف رده بندی :1- تنظیم منطقی اشیا برحسب درجه شباهت.2- طرح اصولی برای مرتب ساختن کتابها و دیگر مواد کتابخانه بر اساس موضوع یا شکل آنها. 3- تعیین جای صحیح کتاب در قفسه های کتابخانه بر اساس یک نظام رده بندی.

در حال حاضر چند نوع نظام رده بندی وجود دارد ولی با توجه به استفاده از رده بندی کتابخانه کنگره و ملی پزشکی در کتابخانه های دانشگاهی به این دو پرداخته میشود .

1- رده بندی کتابخانه کنگره: در تهیه این نظام رده بندی، در درجه اول، کتابخانه کنگره امریکا مورد نظر بوده است. در این نظام رده بندی، دانش بشری به هیجده رده اصلی تقسیم شده و سپس هر رده به تقسیمات کوچکتر تقسیم میشود که با حروف الفبا مشخص شده اند. در تقسیمات بعدی از عدد استفاده شده است. بنابر این در نشانه گذاری موضوعات از حرف و عدد، هر دو استفاده میشود. جای خالی در میان شماره ها برای موضوعات احتمالی آینده پیش بینی شده است.ضمنا در این هیجده رده از حروف  I, O, X, W, Y   استفاده نشده است و آن را برای حداقل پنج رده اصلی دیگر در نظر گرفته اند.(سلطانی،1365)

2- رده بندی کتابخانه ملی پزشکی: این رده بندی مبنی بر رده بندی کتابخانه پزشکی ارتش امریکاست و مباحثی چون علوم پایه، دندانپزشکی، پزشکی و رشته های وابسته مانند پرستاری و مامایی را در بر میگیرد.(حری، 1381)

جدول 1- نوع رده بندی - انواع فهرستبرگه

   با توجه به مندرجات جدول فوق در همه کتابخانه های مورد بررسی از روش فهرستنویسی کتابخانه کنگره  (LC)و کتابخانه ملی پزشکی (NLM)  و با استفاده از  سرعنوانهای موضوعی فارسی،  پزشکی و مش استفاده میگردد. کار فهرستنویسی در همه این مراکز انجام میشود و  مرکزی، بهداشت و دندانپزشکی علاوه بر فهرستبرگه کامپیوتری فهرستبرگه چاپی نیز دارند.

.

کتابنامه:

حیاتی، زهیر; جوکار، طاهره(1390). فهرست نویسی و رده بندی منابع اطلاعاتی. تهران: نشر کتابدار.

حری، عباس(1381). دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی .تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ص 896 ، 1248،1249.

تعاونی، شیرین(1381). استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران.تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ص 21

سلطانی، پوری; راستین، فروردین(1365). اصطلاحنامه کتابداری.تهران:  کتابخانه ملی ایران. ص  144، 149، 150.